In de podcastserie Groene Oren vertellen planten, bomen en dieren zélf hun verhaal: wie zijn ze, hoe ziet hun dagelijks leven er uit en hoe is het om vanuit hun perspectief de wereld te ervaren? Luister naar het verhaal van korstmos Arjan en Horst: “Ik ben de oer, oer, oerhen van het universum.”
Korstmos, als je niet uitkijkt, loop je er zo voorbij. Het lijkt vaak een beetje op een kwakje dat zich aan een boom, steen of de grond heeft gehecht. Denk aan vogelpoep of kauwgom. Maar van dichtbij bekeken zijn de franjes en korstjes goed te zien, en opent zich een kleurrijke wereld met geel, oranje, rood, grijs, grijs groen, bruin of zwart. En dan hebben we het nog niet eens over de bijzondere eigenschappen van korstmos gehad!
Anders dan de naam doet vermoeden, is korstmos geen mos. Korstmos is een symbiose, een samenlevingsvorm, tussen een alg en een schimmel. De schimmel groeit als een ‘harnas’ om de alg heen, en de alg en schimmel wisselen voedingsstoffen en mineralen uit. Hoe meer we van het korstmos weten, hoe ingewikkelder het wordt. Want naast de schimmel en de alg blijken er ook nog andere soorten onderdeel van het korstmos uit te maken: bacteriën, gisten, virussen en andere schimmels.
Korstmos is dus niet simpelweg een individuele soort en dat maakt het voor mensen erg ingewikkeld. Wij zien onszelf immers als individu. Maar we lijken eigenlijk veel meer op korstmos dan we denken. Het menselijke lichaam heeft namelijk óók ontelbare samenwerkingen met schimmels en bacteriën (zeker de helft van de cellen in ons lijf is niet-menselijk). Al die samenwerkingen beschermen ons bijvoorbeeld tegen schadelijke bacteriën en virussen van buitenaf. Niet anders dan wat een korstmos dus eigenlijk doet.
Korstmos kan in zeer extreme omstandigheden overleven. Vulkanische bronnen of een kilometer onder het ijs van Antarctica: geen probleem voor het korstmos. Het rood dooiermos en het gewoon landkaartmos kunnen zelfs overleven in de kosmische straling van de ruimte. Er zijn wetenschappers die aannemen dat korstmos op aarde is beland via een inslaande meteoriet en dat het korstmos dus ‘buitenaards’ is. Deze ‘panspermisten’ (Het woord panspermie bestaat uit de Griekse woorden pan 'alles, geheel' en sperma 'zaad': 'het geheel van zaad of zaden' dus) stellen dat het buitenaards korstmos óf het leven op aarde veroorzaakt, óf het bestaande leven op aarde veranderd heeft.
Korstmossen reageren sterk op veranderingen in hum omgeving, vooral in de lucht. Sinds de industriële revolutie verdwenen veel soorten korstmos door luchtvervuiling. Andere soorten korstmos deden het juist goed op de ‘zure regen’. Tegenwoordig speelt stikstof (zie 5 vragen over stikstof) een belangrijke rol als signaalsoort voor veranderingen in de omgeving. Zo gedijen sommige soorten korstmossen goed op stikstof, zoals veel gele korstmossen op stenen en bomen in de stad. Maar er zijn ook zo’n 30-40 soorten die er onder lijden.