Wat is stikstof precies en wat is het effect ervan in de natuur? Lees hier in 5 vragen en antwoorden waarom te veel stikstof slecht is voor bodem, planten en dieren.
Stikstof (N) is een scheikundig element dat voornamelijk in gasvorm voorkomt. Het is onzichtbaar en geurloos. Het zit in grote hoeveelheden in de lucht. Met 79% is het zelfs het meest voorkomende gas in de dampkring. Stikstof is een bouwsteen en cruciaal voor alle levende wezens. Stikstof is alleen niet direct opneembaar. Speciale bacteriën en schimmels kunnen stikstof omzetten naar andere stoffen zoals ammonium (NH4+) en nitraat (NO3-) en die zijn wél opneembaar. Dit zijn belangrijke bouwstoffen voor zowel mens, dier en plant. Stikstof helpt bij de bouw van eiwitten en DNA, ons erfelijk materiaal. Als je het zo leest, lijkt stikstof onschuldig. Maar een teveel aan stikstof heeft grote gevolgen voor de natuur.
Industrie, verkeer, bedrijven, landbouw en huishoudens stoten samen grote hoeveelheden stikstof uit. Dit komt in de bodem en het water terecht. In de vorm van nitraat en ammonium is stikstof een voedingsstof. Maar te veel voeding in een natuurgebied leidt tot vermesting. Bepaalde planten zoals pijpenstrootje, braam en brandnetel gaan domineren en verdringen andere planten. Kenmerkende en zeldzame soorten verdwijnen daardoor. Naast vermesting is verzuring een groot probleem. Ammonium (NH4+) en nitraat (NO3-) zijn omgevormde stoffen van stikstof. Deze stoffen worden in de grond verder afgebroken tot voeding voor planten, maar tijdens dit proces komt er zuur vrij. Zuur bindt zich zeer goed in de grond en verdringt andere belangrijke voedingsstoffen zoals calcium, kalium en magnesium. Planten kunnen die bouwstoffen niet meer opnemen. Het tekort werkt door in de gehele voedselketen.
Verzuring leidt ertoe dat belangrijke voedingsstoffen als calcium, kalium en magnesium uit de bodem verdwijnen. Planten kunnen ze niet opnemen. Insecten die planten eten krijgen bijvoorbeeld een calciumtekort. Insecten leven maar kort, voor hen is het effect gering. Maar voor de vogels die de insecten eten is een calciumtekort wél een probleem. De schaal van hun eieren – die uit calcium bestaat - wordt dun. Jonge vogels kruipen daardoor te vroeg uit hun ei, wat hun overlevingskansen aanzienlijk verkleint. Verzuring is ook een probleem in het water. De eitjes van de heikikker bijvoorbeeld ontwikkelen zich niet goed in verzuurd water, waardoor ze kwetsbaarder zijn voor schimmels.
Vermesting leidt weer tot ander problemen. Doordat bepaalde planten gaan woekeren, verdwijnen de open plekken in het terrein. Voor sommige dieren zijn die juist heel belangrijk als zonplek of broedplek. Het wordt ook kouder en vochtiger omdat de zon niet meer kan doordringen. De levenscyclus van de sprinkhaan - van larve naar sprinkhaan - bijvoorbeeld verloopt daardoor trager. Hij kan de cyclus niet voltooien binnen één seizoen en kan zich dus ook niet voortplanten.
Te weinig stikstof is een niet bestaand probleem in Nederland. Er zijn alleen maar veel te hoge concentraties stikstof in ons land. In het onwaarschijnlijke geval dat er wél een tekort aan stikstof zou zijn, dan krijgen de planten te weinig voedingsstoffen en zullen ze minder snel groeien. Bij extreme tekorten zouden natuurgebieden kunnen veranderen in een soort toendra: een leeg landschap met weinig planten maar veel mossen en algen.
In een heidegebied leidt een teveel aan stikstof tot eenzijdige begroeiing. Gras, pijpenstrootje en bochtige smele groeien een stuk sneller dan andere planten. In plaats van heide zie je ’s zomers een zee van grassen. Jonge boompjes - berken vooral - ontkiemen snel. Heidevelden groeien dicht. Minder verschillende soorten planten betekent minder soorten insecten. Dit heeft weer gevolgen voor de vogels. Ze hebben niet alleen minder te eten, ze vinden ook minder nestelplekken. Stikstof maakt bovendien dat het water in heidevennen verzuurt, waardoor er minder amfibieën te vinden zijn. Heidegebieden worden door een te hoge stikstofdepositie dus stiller en eentoniger.
De rijksoverheid werkt samen met provincies en sectoren aan een pakket maatregelen om de natuur sterker te maken en de hoeveelheid stikstof terug te dringen. Want hoe sterker de natuur, hoe meer die tegen een stootje kan en maatschappelijke en economische ontwikkelingen mogelijk worden.