Wisselend waterpeil in kleimoerassen essentieel voor vogels

Unieke ecosystemen

Kleimoerassen zijn unieke ecosystemen in Europa die door menselijke invloed onder druk staan. Dijken en dammen beperken de variatie (dynamiek) in waterpeil in deze gebieden, wat kan leiden tot een afname van diversiteit, in bijvoorbeeld vogels. Om hier meer inzicht in te krijgen is er de afgelopen 4 jaar in de Oostvaardersplassen onderzoek uitgevoerd door Kerstin Bouma namens het Nederlands Instituut voor Ecologie en het OBN Kennisnetwerk. In dit kleimoeras worden natte perioden met een bijbehorend hoger waterpeil kunstmatig afgewisseld met drogere perioden met een lager waterpeil. Het onderzoek toont aan dat waterpeil een belangrijke rol vervult in het bepalen van habitat- en voedselbeschikbaarheid voor moerasvogels in kleimoerassen.

Het belang van waterpeil dynamiek in kleimoeras

In moerassen is waterpeil een erg belangrijke factor voor het functioneren van het moeras. Door variatie in het weer, ontstaat er variatie in het waterpeil en krijg je fluctuaties. Hierbij kunnen delen van het moeras tijdelijk droogvallen of juist onder water komen te staan. Dit leidt tot nieuwe typen leefgebied voor planten en dieren. Echter, door het gebruik van dijken en dammen wordt in Nederlandse moerassen deze natuurlijke variatie van het waterpeil beperkt. Dit kan leiden tot een afname van diversiteit, in bijvoorbeeld vogels.

Onderzoek in de Oostvaardersplassen

Om meer inzicht te krijgen in hoe het waterpeil broedgelegenheid en voedselbeschikbaarheid voor moerasvogels bepaalt, is er een vierjarig onderzoek gedaan in de Oostvaardersplassen. In de Oostvaardersplassen wordt er gestuurd op meer variatie in het waterpeil die ontbreekt zonder ingrijpen. Het doel van dit zogenaamde cyclisch peilbeheer, waarbij natte perioden met een hoger waterpeil worden afgewisseld met drogere perioden met een lager waterpeil, is om de biodiversiteit in het systeem te vergroten. Het onderzoek vond plaats tijdens het deel van de cyclus met een laag waterpeil en perioden met volledige droogval. Dit wordt in een deel van het moeras uitgevoerd en ook wel een ‘moerasreset’ genoemd. De onderzoekers hebben gekeken naar wat zo’n droogval periode nu precies voor ecologische effecten heeft in het gebied. Ze zagen dat er een afname van moerasvogels over tijd is tijdens perioden met een stabiel hoog waterpeil en vroegen zich af wat de onderliggende effecten zijn die door het waterpeil worden aangestuurd.

Effect van waterpeil op voedselbeschikbaarheid

De onderzoekers constateren dat er tijdens een lange periode van relatief hoog water grote hoeveelheden grote ‘bodemwoelende’ vissen (in dit geval karpers) aanwezig kunnen zijn die met vogels concurreren om het beschikbare voedsel. Door het variëren van het waterpeil creëer je gebieden waar deze vissen minder of niet aanwezig zijn waardoor muggenlarven toenemen en beschikbaar zijn als voedsel voor bijvoorbeeld een kluut. Daarnaast zorgt dit voor variatie in het waterpeil waardoor er een grotere diversiteit aan vogels gebruik van kan maken. Vogels hebben namelijk een bepaald minimum en maximum waterpeil waartussen ze op zoek kunnen naar voedsel die afhangt van de lengte van hun poten of snavel. Het waterpeil zorgt hier dus zowel voor meer voedselbeschikbaarheid als voor meer bereikbaarheid van het aanwezige voedsel.

Effect van waterpeil op vegetatie

Ook de vegetatie ontwikkelt zich in reactie op de droogval periode in de Oostvaardersplassen. Hierbij ontstaat er in eerste instantie heel veel pioniervegetatie, waarna ook het riet verder uitbreidt. Tijdens het onderzoek zagen we dat er veel begrazing plaatsvindt, op met name jong riet. Soorten als edelherten en, met name, grauwe ganzen eten deze stengels en kunnen zo tijdelijk de uitbreiding remmen. Volgroeide rietvegetatie is belangrijk voor vele moerasvogels om in te broeden of te rusten. Het herstel van dit type vegetatie door een droogval periode wordt dus met name gedaan voor de vogels. In het natte voorjaar van 2024 zagen we al een kleine ‘preview’ van hoe het na vernatting gaat: veel vogels die reageren op de aanwezige (onderwater) planten, insecten en kleine vissen. Dit gaat enorm snel en laat zien dat vogels snel kunnen reageren op dit soort maatregelen.

Uitkomsten van het onderzoek

Op basis van het onderzoek concluderen we dat waterpeil een belangrijke rol speelt voor welke vogels er voorkomen in kleimoerassen. Dit wordt gestuurd door middel van een ‘reset’ van de vegetatie en het creëren van meer variatie in waterpeil. Het faciliteren van cyclische waterpeilfluctuaties, op grote (meerjarige) en kleine (seizoen) schaal kan zorgen voor belangrijke variatie in het gebied. Daarmee is waterpeilbeheer bepalend voor de draagkracht van het kleimoeras ecosysteem, bij afwezigheid van fluctuaties veroorzaakt door natuurlijke dynamiek.

Vanuit het Kennisnetwerk Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit (OBN) zijn de uitkomsten van dit onderzoek in een Nederlandstalig rapport gepubliceerd (Cyclisch peilbeheer in kleimoerassen) en beschikbaar op de website (– Het Kennisnetwerk Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit (OBN)).