Rechten voor de natuur

Jessica den Outer is milieujurist en door de VN erkend expert over rechten voor de natuur. Om rechten voor de natuur op de politieke agenda te zetten, bood ze er de Tweede Kamer een manifest over aan. Haar boek 'Rechten van de Natuur' verscheen voorjaar 2023. Matthijs Schouten is als ‘huisfilosoof’ verbonden aan Staatsbosbeheer. Eerder werkte hij als buitengewoon hoogleraar plantenecologie en natuurbeheer bij Wageningen Universiteit en als hoogleraar natuur- en landschapsbescherming bij het Ierse University College Cork.

Vergaande impact

Jessica: “Mensen kijken me wel eens verbaasd aan als ik het heb over rechten voor de natuur. Ze vinden het een bizar idee dat bijvoorbeeld een rivier rechten kan hebben. Terwijl het niet meer of minder bizar is dan dat bijvoorbeeld bv’s of nv’s rechtspersonen zijn.” Matthijs: “Dit komt doordat ons rechtssysteem een bedachte constructie is die samenhangt met hoe wij onszelf zien, als mens in de relatie tot anderen en de wereld om ons heen. Die grondhouding blijft vaak onuitgesproken, maar heeft diepe wortels en vergaande impact. Het verklaart waarom jij en ik in ons recht een rechtspersoon zijn. En ook organisaties zoals Staatsbosbeheer of Shell.”

Wereldbeeld

Matthijs’ filosofische duiding verheldert de ‘natuurrechten-kwestie’. Hij zet uiteen dat de westerse mens zichzelf al sinds de klassieke oudheid ziet als ‘heerser over de natuur’ die ermee mag doen wat hem goeddunkt – vanuit het idee dat de mens het enige wezen is met een rede, een subject, in een wereld vol redeloze andere aanwezigheden: objecten die er zijn om de mens te dienen. En hoe het christendom dat vertaalde naar ‘God schiep de natuur voor de mens’, terwijl het jodendom en de islam dat wezenlijk anders zien. Daarin behoort de natuur de Schepper toe. De mens mag de natuur wel benutten, maar heeft de plicht de natuur voor de Schepper in stand te houden en er goed voor te zorgen."

"En dan zijn er nog de talloze niet-westerse culturen die aannemen dat de mens omringd is door ‘andere-dan-mensen-personen’, zoals de taal van de Ojibwe native Americans dat uitdrukt: aanwezigheden die anders zijn dan de mens, maar die ook een zekere mate van bezieling en bewustzijn hebben – en daarmee een recht op ‘zíjn’. Matthijs: “Dat wordt de houding van het partnerschap genoemd. En in Azië, in het taoïsme bijvoorbeeld, komt de houding van de participatie veel voor. Daarin is de mens geen verschijnsel ín de wereld, maar ván de wereld. Niet los te zien van het grotere geheel. Vanuit dat perspectief is het volkomen logisch dat als de mens recht heeft op bestaan, het grotere geheel ook dat recht heeft.”

Volwaardige stem

Het westerse rechtssysteem gaat ervan uit dat rechtspersonen een wil en handelingsbekwaamheid hebben. En voor ons valt de natuur daarbuiten. Redeneer je echter vanuit het perspectief van partnerschap of participatie, dan is het vanzelf- sprekend dat de natuur wél rechten heeft. En dat is precies wat jurist Jessica beijvert, om natuur een volwaardige en vanzelfsprekende stem te geven in het rechtssysteem. Die beweging kwam begin jaren zeventig op, vanuit het besef dat na de miskende rechten van tot slaaf gemaakten en van vrouwen ook de rechten van de natuur hersteld zouden kunnen worden. Inmiddels zijn er wereldwijd meer dan vierhonderd concrete initiatieven om de natuur rechten te geven, vertelt ze. Ook in Europa worden de geesten er langzamerhand rijp voor: Spanje legde recent de rechten vast van de lagune Mar Menor.

Kompas voor keuzes

Rechten voor de natuur waren in veel inheemse culturen altijd al een vanzelfsprekendheid. Dat ze nu wereldwijd worden vastgelegd in een juridisch systeem klinkt goed. Maar de échte vraag is of een rechtssysteem voldoende kompas biedt voor de keuzes van de mens. “Een paar dingen zijn heel wezenlijk”, reageert Matthijs. “De westerse samenleving moet de niet-menselijke wereld niet langer zien als vol ‘dingen’, maar als vol ‘anderen’. Als we onze relatie met de natuur niet wezenlijk veranderen, blijft verduurzaming gefröbel in de marge. Daarnaast moeten we toe naar wat filosoof Michel Serres een natuurcontract noemt. Bij alles wat we doen, van landbouw tot wegenbouw of natuurbescherming, moeten we ons afvragen: wat is hier het belang van de natuur, wat wil de natuur? Van daaruit kun je tot gegronde keuzes komen.” “Rechten voor de natuur is een praktische invulling van zo’n natuurcontract”, reageert Jessica.

Ze schetst dat landen die rechten op hun eigen manier invullen, maar met de gemene deler dat er voogden worden aangesteld die waken over de belangen van de natuur, als menselijke stem of gezicht van de natuur. “Rechten voor de natuur gaan namelijk niet alleen over juridische conflicten, maar vooral over dialoog en het zorgvuldig afwegen van ecologische belangen.”

De natuur is niet van u

Wat betekent dat dan voor bijvoorbeeld Staatsbosbeheer, of de bezoekers van de Staatsbosbeheergebieden? Matthijs: “Dat Staatsbosbeheer er is voor de menselijke én de niet-menselijke Nederlanders. Dit is grotendeels al zo; niet voor niets is de organisatie me zo dierbaar. En dat Staatsbosbeheer door goed voogdijschap – beheer vind ik niet het juiste woord – de natuur laat ‘zijn’ in al haar veelvormigheid. Van de vormen die door menselijk handelen in het verleden zijn ontstaan, zoals heide of blauwgraslanden, tot de wildere stukken.” Voor de bezoekers betekent het volgens Matthijs dat er bij het betreden van een gebied eigenlijk zou moeten staan: u bent welkom, maar de natuur is niet van u – u bent hier te gast bij een zeer grote groep niet-menselijke partners. “Dat is een heel andere benadering dan ‘ik ga lekker recreëren in míjn bos’.”

Afsluitdijk en A27

Jessica: “Rechten voor de natuur onderstrepen de intrinsieke waarde van de natuur; dat het geen verzameling objecten is die zomaar door de mens geëxploiteerd mag worden. Als we de rechten van de natuur net zo serieus nemen als die van onszelf, heeft dat consequenties voor de keuzes die we maken – en op onze kijk op keuzes uit het verleden. Je kunt je bijvoorbeeld afvragen of de Afsluitdijk er had moeten komen als de Zuiderzee rechten waren toegekend. En of de A27 wel aangelegd zou mogen worden, laat staan verbreed, als de eeuwenoude bomen van Amelisweerd rechten zouden hebben.”

Matthijs: “Nog niet zo lang geleden was het ondénkbaar om zo’n gesprek te voeren over een democratie waarin het niet-menselijke ook mee- doet. Maar er is echt iets aan het veranderen. Over vijftig jaar lezen we in de geschiedenisboeken dat dít het moment is waarop het westerse wereld- beeld begon te kantelen.”